Bərpa Olunan Enerji Mənbələrinin (BOEM)
Elektroenergetika Sisteminə (EES) inteqrasiyası
Departamenti.
İş Planı:
- Problemə baxış:
– Bərpa Olunan Enerji Mənbələrinin
Elektroenergetika Sisteminə inteqrasiyasında
problemlər və qarşılayacaq tədbirlər.
- Nəzəri məsələlər:
– EES-də tezliyin tənzimlənməsində BOEM-in təsiri;
– EES-də gərginliyin tənzimlənməsində BOEM-in təsiri;
– EES-də BOEM-nin elektrik enerjisinin keyfiyyət
parametrlərinə göstərəcəyi təsirlər.
III. Praktiki araşdırmalar:
- Yeni Yaşma külək elektrik stansiyasında (KES) rejim üzrə ölcü işlərinin aparılması;
- Suraxanı günəş elektrik stansiyasında (GES) rejim üzrə ölcü işlərinin aparılması;
- Mərəzə hibrid tipli elektrik stansiyalarında rejim üzrə ölcü işlərinin aparılması;
- Mərəzə elektrik təchizatının “SMART – GRİT” sisteminin tətbiqi üzrə araşdırmanın aparılması;
- “EkoAqroKombayn”ın təqdimatının keçirilməsi və Qarabağ iqtisadi regionunun kənd təsərrüfatında Ağıllı kənd layihəsində tətbiqinin effektliyinin araşdırılması.
- BOEM-nin tətbiqi
üzrə konkret təkliflər
paketinin hazırlanması:
- EES-də BOEM-in tətbiq layihəsi;
- Fərdi ev və mənzillərdə 1000ev – 1000 GES layihəsi;
- Şəhər və kənd təsərrüfatı layihəsi.
- Problemə baxış:
Bərpa Olunan Enerji Mənbələrinin
Elektroenergetika Sisteminə inteqrasiyasında
problemlər və qarşılayacaq tədbirlər.
- EES-in elektrik enerji istehsalı strukturunda
BOEM-in həddi və yeri.
- BOEM-in EES-ə inteqrasiyası üzrə tədbirlər.
- BOEM-in EES-ə inteqrasiyasında HAES-in rolu.
—————————————————————————
- EES-in elektrik enerji istehsalı strukturunda
BOEM-in həddi və yeri.
Ekoloji problemlərin həlli, EES-in enerji istehsalı strukturunda müxtəlif enerji mənbələrinin diversifikasiyasıni, xüsusən elektrik enerji istehsalında BOEM-in payının durmadan artırılması istehsal-istehlak balansına yeni prizmadan baxılmasını tələb edir.
Azərbaycan prezidentinin elan etdiyi “Yaşıl enerji” strategiyasına uyğun olaraq, orta perspektivdə BOEM-in inkişafı ilə əlaqədar, ümumi gücü 800MVt olmaqla, Abşeron yarmadasında 240 MVt külək, 230 MVt günəş, Qərbi Zəngəzur regionunda 230MVt günəş və Qarabağ regionunda isə 100MVt külək elektrik stansiyalarının quraşdırılması nəzərdə tutulur.
EES-in elektrik enerji istehsalına BOEM-in payının artması ilə əlaqədar təsirləri nəzərdən keçirək. Belə ki, dünya təcrübəsində BOEM-in ümumi elektrik enerji balansında 5%-dən az olmasının energetika sisteminin fəaliyyətinə az təsir göstərməsi və hər hansı xoşagəlməz halların yaranmaması qənaətinə gəlinmişdir.
Lakin BOEM-in iştirak faizinin 5%-dən çox olması, respublikada perspektivdə bu həddin 20% olacağı təqdirdə, bu BOEM gücünün sutka ərzində durmadan dəyişməsi sistemin yük qrafikinin gecə çökməsində iştirak edən bazis İES-lərində yükün və uyğun olaraq tezliyin tənzimlənməsi ilə əlaqədar problemlər yaradacaqdır.
EES-in generasiya üzrə güc balansının strukturunda təbiət faktorlarından asılı olan və tənzimlənməyən BOEM-in (xüsusən, külək və günəş) xüsusi çəkisinin artması, sutkalıq yük qrafikinin müəyyən saatlarında tezliyin və gərginliyin normativ həddə saxlanılmasını çətinləşdirdiyindən ciddi sistem qəzalarına səbəb ola bilər.
Paylayıcı elektrik şəbəkələrinə orta və alçaq gərginliklərdə qoşulacaq çoxsaylı kiçik güclü paylanmış BOEM mənbələri şəbəkədə yük axımının qiymət və istiqamətində dalğalanmalar yaratmaqla, mühafizə-avtomatika sistemlərinin işini poza bilər.
BOEM-in EES-ə təsirini qiymətləndirmək üçün mövcud güclərin yük qrafikində yeri və ehtiyat (qaynar, soyuq, qəza) güclərinin optimal bölgüsü aparılmalıdır.
Yaxın gələcəkdə respublikada planlaşdırılan yeni külək qurğularının istifadəyə verilməsi küləkli gecə saatlarında sistemin yük qrafikinin gecə çökməsində İES-lərın gücünün texnoloji minimum həddən də aşağı salınması məcburiyyətini yaratmaqla, energetika sisteminin texniki-iqtisadi göstəricilərini, yəni xüsusi yanacaq sərfiyyatı və təmir xərclərini artıracaqdır.
BOEM-nin tətbiqinin Energetika Sisteminə təsiri.
Müsbət Mənfi
| Ekoloji cəhətdən təmizliyi | Təbiətdən asılı olan dəyişən (fluktasiya) xarakterli (günəş və külək) gücün energetika sisteminin istehsal-istehlak balansının tənzimlənməsinə təsiri |
| Elektrik enerjisi istehsalında karbohidrogen yanacağına qənaət və ölkənin yanacaq ixracı potensialının artırılması | EES-də istehsal-istehlak balansının tənzimlənməsi üçün BOEM-in gücünə bərabər əlavə güc ehtiyatının saxlanılması (yaradılması) zərurəti |
| ES-nə əlavə generasiya güclərinin daxil edilməsi | Gecə saatlarında tezliyin tənzimlənməsi ilə əlaqədar İES-lərdə gücün texniki minimumdan da aşağı salınması məcburiyyətindən sistemin texniki-iqtisadi göstəricilərinin aşaği düşməsi |
| Yanacağa tələbatın azalması hesabına ölkənin enerji təhlükəsizliyinin yüksəldilməsi | Və digər təsirlər |
| Paylanmış generasiya güclərinin tətbiqi nəticəsində şəbəkə itkilərinin azaldılması və təchizatın etibarlığının yüksəldilməsi |
Beləliklə, respublikada BOEM-in geniş tətbiqi ilə əlaqədar, EES-də yaranacaq mənfi təsirlərin aradan qaldırılması məqsədilə, yeni yaradılacaq külək və günəş generasiya güclərinin sutka ərzində istehlak qrafikinə texniki və iqtisadi cəhətdən uyğunlaşdırılması-inteqrasiyası üçün müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsi energetikanın qarşısında duran vacib məsələlərdəndir.
- BOEM-in EES-ə inteqrasiyası üzrə tədbirlər.
EES-in generasiya payında tənzimlənməyən təbət faktorlarından aslı olan BOEM-in istifadə payı artdıqca, sistemin təhlükəsizliyi və elektrik enerjisinin keyfiyyət göstəricilərinə, xüsusən tezlik və gərginliyin stabilliyinə mənfi təsir artacaqdır.
Yaxın gələcəkdə Respublikada BOEM-in geniş tətbiqi ilə əlaqədar energetika sistemində göstərilən bu kimi mənfi təsirlərin aradan qaldırılması, yeni yaradılacaq generasiya güclərinin (külək və günəş) sutka ərzində istehlak qrafikinə texniki və iqtisadi cəhətdən uyğunlaşdırılması məqsədilə aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi vacibdir:
- Prespektivdə respublikada enerji tələbatının artım proqnozuna uyğun olaraq, yaradılacaq generatsiya güclərində BOEM-nin payının müəyyənləşdirilməsi və bu güclərin energetika sistemi tərəfindən təhlükəsiz və dayanıqlı qəbul edilməsi üçün cəld işə qoşulan adekvat güc həddinin müəyyənləşdirilməsi (İqtisadiyyat, Energetika nazirlikləri və ABOEMDA ilə birgə);
- Təbiət faktorlarından asılı olan BOEM-in istehsal payının artıb-azalmasına uyğun işdə olan bazis stansiyalarının böyük inersiya momentinə malik aqreqatlarının bu dəyişməyə cəld əks reaksiyasının mümkünsüzlüyü şəraitində, sistem operatorunun (SO) sərəncamında BOEM-in dəyişən xarakterli gücünü əvəzləyəcək adekvat balanslayıcı əlavə cəld işəqoşulan güc ehtiyatının yaradılması;
- BOEM-in energetika sistemi ilə birgə fəaliyyəti üçün əsas şərt təbii faktorların əvvəlcədən düzgün proqnozlaşdırılmasıdır. Külək enerjisi bu sırada çətin proqnozlaşdırılsa da, Avropa İqtisadi İnkişaf və Əməkdaşlıq Təşkilatına (İİƏT) üzv ölkələrin mərkəzləşdirilmiş proqnozlaşdırma sisteminin xidmətindən istifadə edilməsi.
BOEM-in tənzimləmədə yaradacağı qeyri-müəyyənlikləri aradan qaldırmaqla yanaşı, onun energetika sisteminə inteqrasiyasını xeyli asanlaşdırır. Bu məqsədlə İİƏT-in Mərkəzləşmiş proqnozlaşdırma sisteminə qoşulma;
Bu proqnozlaşdırma texnologiyasının ölkənin EES-i ilə birgə fəaliyyəti,
- Cənub ölkələrində günəş elektrik stansiyalarının isti saatlarda kondensionerlərin elektrik enerjisi ilə təmin etməsi və yük qrafikinin bu saatlarında artan elektrik enerjisi tələbatını öz üzərinə götürməsi sistemdə güc artımını kompensasiya edərək, energetika sisteminin işini bir qədər yüngülləşdirsə də gün batarkən, yük qrafikinin dikliyi sərtləşir və cəld işə qoşulan ehtiyatlara ehtiyac yaranır. Bu saatlarda axşam piki başladığından əlavə güc artımı da vəziyyəti çətinləşdirə bilər (EES-in bu saatlarda rejiminin xüsusi araşdırılmasına ehtiyac yaranır);
- Gecə saatlarında külək elektrik qurğularının işinin aktivləşməsi nəticəsində bazisdə işləyən İES-lərin gücünün texniki minimumdan da aşağı salınmasına və energetika sisteminin texniki-iqtisadi və enerjinin keyfiyyət göstəricilərinin korlanmasının qarşısının alınması;
- BOEM-in işə qoşulması ilə əlaqədar, EES, xüsusən PEŞ-də yaranacaq yük axımının dalğalanması şəraitində şəbəkənin genişləndirilməsi və mühafizə – avtomatika sisteminin qoyuluş hədlərinin yenidən hesablanması;
- BOEM-nin energetika sisteminə qoşulma nöqtəsində gərginliyin tənzimlənmə xarakteristikasının yaxında yerləşən yarımstansiyanin və ya ES-lərin gərginlik tənzimləmə (GAT) sistemləri ilə uzlaşdırılması;
- BOEM-nin energetika sistemində payının artırılmasının daha effektli paylanmış generatsiya (1000 ev – 1000 elektrik stansiyası) və regionlarda (xüsusən böyük şəhərlərdə) Bərk Məişət Tullantıları (BMT) zavodlarının quraşdırılması hesabına həyata keçirilməsi;
- Uzunmüddətli beynəlxalq təcrübəyə istinadən, ABOEM-in energetika sisteminə inteqrasiyasını asanlaşdırmaq və energetika sisteminin texniki-iqtisadi göstəricilərinin – yanacaq sərfiyyatının azaldılması, qoyuluş gücündən istifadə əmsalının və elektrik enerji keyfiyyətinin yüksəldilməsi məqsədilə, respublikanın mövcud SES-lərinin hidrotexniki və texniki imkanlarından istifadə etməklə 12% həddində, yəni 400-500 MVt gücündə hidroakkumliyasiya elektrik stansiyasının (HAES) tikintisi (bax-EN-də sentyabr 2020-ci ildə tərəfimdən HAES-lə əlaqədar keçirilmiş ümumrespublika təqdimatı);
- Respublikanın sutkalıq elektrik enerjisinin təlabat qrafikinin qeyri bərabərlik və dolma əmsallarını yaxşılaşdırılması məqsədilə ölkədə diferensial tariflər sisteminin tədbiqi;
- Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 29 may 2019-cu il tarixli Sərəncamının icrası ilə əlaqədar hazırlanmış “Elektrik enerji istehsalında bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə” haqqında Qanuna bu sahədə (şəbəkəyə qoşulma, BOEM-nin elektrik şəbəkəsinə inteqrasiya ilə əlaqədar şəbəkənin gücləndirilməsi) beynəlxalq təcrübəni əks etdirən Avropa Direktivinin sahə üzrə yğun bəndlərinin bu Qanuna əlavə və düzəlişlər edilməsi vacibdir.
- BOEM-in EES-ə inteqrasiyasında HAES-in rolu.
Uzunmüddətli beynəlxalq təcrübəyə istinadən deyə bilərik ki, energetika sisteminin texniki-iqtisadi göstəricilərinin – yanacaq sərfiyyatının azaldılması, qoyuluş gücündən istifadə əmsalının və elektrik enerji keyfiyyətinin yüksəldilməsi üçün elektrik stansiyalarının ümumi qoyuluş gücünün 10-12% həddində HAES quraşdırılması vacibdir.
Belə ki, Azərbaycanın energetika sisteminin 7 000 MVt-a yaxın ümumi qoyuluş gücünə uyğun HAES-in gücü 840 MVt –a qədər olmaqla, bu güclərin coğrafi optimal yerləşdirilməsi üçün yük mərkəzi kimi, meqapolis olaraq elektrik enerjisinin 65-70%-ni istehlak edən Abşeron yarımadası və ya “Azərbaycan” İES-in yaxınlığında Mingəçevir regionu nəzərdə tutula bilər.
Respublikada HAES-lərin tətbiqi və inkişafı üzrə layihələrin həyata keçirilməsi yalnız BOEM-in energetika sisteminə inteqrasiyasi və energetika sisteminin texniki-iqtisadi göstəricilərinin yaxşılaşdırması ilə deyil, həm də bu elektrik stansiyalarının bazar şəraitində qəza-əleyhinə əlavə cəldqoşulan ehtiyat güc mənbəyi kimi iqtisadi cəhətdən xeyli gəlirli olması ilə cəlbedicidir.
Son dövrlərdə inkişaf etmiş dövlətlərdə elektrik enerjisinin yük qrafikinin qeyri-bərabərliyinin düzləndirilməsi və dolma əmsalının yüksəldilməsi məqsədilə HAES-ın tətbiqi geniş vüsət almışdır. Əlbəttə, yük qrafikinin qeyri-bərabərliyinin düzləndirilməsində HAES-in tətbiqi ilə yanaşı, elektrik enerjisi tələbatının idarə edilməsi üzrə müxtəlif tədbirlərin, o cümlədən, sutkanın müxtəlif vaxtlarında differensial tariflər sisteminin tətbiqi də müəyyən qədər müsbət rol oynaya bilər.
Energetika sisteminə BOEM-in inteqrasiyasını asanlaşdıran HAES, nəinki tezliyin tənzimlənməsi və qəza zamanı cəld işə qoşulan qəza əleyhinə ehtiyat güc kimi, həm də enerji keyfiyyətini yaxşılaşdıracaq reaktiv enerji mənbəyi (Sinxron Kompensator – SK) və gecə saatlarında elektrik tələbatçısı kimi fəaliyyət göstərmək qabiliyyəti onun Azərbaycan energetika sistemində tətbiqini zəruri edir.
HAES-lərin respublikanın energetika sistemində tətbiqi yük qrafikinin düzləndirilməsi ilə yanaşı, aşağıdakı müsbət amillərlə müşayiət olunacaqdır:
- Təbiət faktorlarından (külək, günəş və s.) asılı olduğundan tənzimlənməyən BOEM-də istehsal edilən elektrik enerjisinin tələbat qrafikinə uyğunlaşdırılması nəticəsində BOEM-in energetika sisteminə məhdudiyyət qoyulmadan asanlıqla inteqrasiyası;
- İES-lərin gecə saatlarında texniki minimum gücdən az yüklənməsinin qarşısının alınması hesabına izafi yanacaq sərfiyyatına yol verilməməsi;
- İES-lərdə qoyuluş gücündən istifadə əmsalının yüksəldilməsi;
- İES-lərin yarımpik rejimindən stabil bazis rejiminə keçirilməsi və beləliklə, həm elektrik stansiyalarının, həm də energetika sisteminin texniki-iqtisadi göstəricilərinin xeyli yüksəldilməsi;
- Energetika sisteminin qəza əleyhinə cəld işə qoşulan və pik saatlarında operativ ehtiyat gücünün artırılması;
- Qiymətcə ucuz gecə enerjisinin (bazar şəraitində) bahalı pik enerjisinə çevrilməsi;
- Energetika sistemində HAES-in qoyuluş gücündən generator-tələbatçı (elektrik mühərriki) kimi ikiqat tənzimləmə imkanının yaranması (Pgen+Pmüh);
- Energetika Sistemində əlavə həm induktiv, həm də tutum xarakterli reaktiv güc mənbəyinin (SK) yaradılması hesabına elektrik enerji keyfiyyətinin yüksəldilməsi və itkilərin azaldılması;
- Ölkənin su ehtiyatlarının və istismarda olan su anbarının illik faydalı istifadə həcminin artması;
- Su anbarlarında periodik sirkulyasiya hesabına suyun oksigenlə zənginləşməsi nəticəsində (suyun çiçəklənməsinin qarşısının alınması) ərazinin flora və faunasının yaxşılaşdırılması;
- Tikinti xərclərinin SES-lərlə müqaisədə iki dəfə az olması;
- SES-dən fərqli olaraq, məhdud ərazidə inşasının mümkünlüyü, təbiətdə qrunt sularının üzə çıxması və torpağın şoranlaşması kimi mənfi halların az olması;
- Ümumi ekoloji mühitin sağlamlaşması.
Uzunmüddətli beynəlxalq istismar təcrübəsi BOEM-in EES-ə asan ineqrasiyasını təmin etməklə yanaşı, HAES-in energetika sisteminin dayanıqlı, iqtisadi cəhətdən səmərəli, texniki effektiv, etibarlı fəaliyyətinə və enerji təchizatının keyfiyyətinin yüksəldilməsinə müsbət təsirini təsdiq etmişdir.
Məsələn, Nyu-Yorkda energetika sistemində dəfələrlə (1965 və1975-ci illərdə) baş vermiş qəza nəticəsində elektrik enerjisi təchizatında yaranmış fasilələr Blenxeym-Cilboa və Kornuell kimi gücü 1000 və 2000 MVt olan HAES-lərin tikilməsini zəruri etmiş və hal-hazırda bu stansiyaların cəld (3 dəqiqəyə) işə qoşulan aqreqatları energetika sisteminin qəza vəziyyətində təhlükəsiz rejimi təmin edir. İnkişaf etmiş dövlətlər uzun müddətdir ki, HAES-in tikintisinə prioritet üstünlüklər verir və hal-hazırda dünyada ümumi gücü 300 min. MVt olan 460-dan çox HAES fəaliyyət göstərir (mənbə – BOEM-in EES-ə inteqrasiyasında HAES-in polu)
Hazırladı:
T.D.Cəfərov
08.06.2022-ci il.